Μόνιμη Συλλογή
Η μόνιμη έκθεση του μουσείου διαρθρώνεται σε τέσσερις, διακριτές, χρονολογικές ενότητες. Στόχος της είναι η παρουσίαση της ιστορικής συνέχειας της περιοχής, προκειμένου να γίνουν αντιληπτοί οι μετασχηματισμοί της Ορεστίδος από ένωση συγγενικών γενών («έθνος»), σε ανεξάρτητο βασίλειο, σε τμήμα του μακεδονικού βασιλείου και τέλος σε μία προνομιούχα («ελεύθερη») περιοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.
Ενότητα 1: Ο Σχηματισμός της Ορεστίδος (1100-550 π.Χ.)
Για την ιστορία του ελληνικού χώρου κατά τους πεντέμισι αιώνες που ακολούθησαν τον Τρωικό Πόλεμο, πολύ λίγες πληροφορίες έχουν διασωθεί από τους αρχαίους συγγραφείς. Ειδικότερα για την Ορεστίδα, οι πληροφορίες είναι ανεπαρκείς και αντικρουόμενες. Υπάρχει άραγε ίχνος αλήθειας στις μεταγενέστερες αναφορές του Διονυσίου του Περιηγητή και του σχολιαστή της Γεωγραφίας του Στράβωνα, που αναφέρουν ότι η περιοχή πήρε το όνομά της από τον Ορέστη, γιο του Αγαμέμνονα, ο οποίος έφτασε εδώ κυνηγημένος από τις Ερινύες μετά το φόνο της μητέρας του και ίδρυσε το Άργος Ορεστικό; Πήρε η περιοχή το όνομά της από το πολύ ορεινό έδαφός της; Και γιατί ο ιστορικός Αππιανός αναφέρει το «Ἄργος τὸ ἐν Ὀρεστίᾳ» σαν τόπο καταγωγής των Αργεαδών Μακεδόνων, ενώ αντίθετα η πλειονότητα των αρχαίων ιστορικών αναφέρουν το Αργολικό Άργος ως τόπο καταγωγής τους και τον Τήμενο ως γενάρχη τους; Με γλαφυρότητα παραμυθιού ο Ηρόδοτος μεταφέρει παλιότερη διήγηση, σύμφωνα με την οποία τρία αδέρφια, απόγονοι του βασιλιά Τήμενου, έφυγαν από το (Αργολικό) Άργος, διέσχισαν την Ιλλυρία κι έφτασαν στη Λεβαία της Άνω Μακεδονίας. Από κει, με ηγέτη τον Περδίκκα, ξεκίνησαν την πορεία προς τα ανατολικά και ίδρυσαν τις Αιγές, στη σημερινή Βεργίνα. Οι ιστορικοί Διόδωρος και Θεόπομπος τοποθετούν τον Κάρανο –αδερφό του βασιλιά του (Αργολικού) Άργους Φείδωνα– επικεφαλής εκστρατευτικού σώματος, που έφτασε στην Ορεστίδα και τον ονομάζουν ιδρυτή των Αιγών, μετά από χρησμό του μαντείου των Δελφών. Από τη διήγηση του Ηροδότου αξίζει να κρατήσουμε ως ρεαλιστική –για ολόκληρη την Άνω Μακεδονία και την Ορεστίδα κατά τον 7ο αιώνα π.Χ.– την εικόνα μιας κοινωνίας οργανωμένης σε συγγενικά γένη, τα οποία διοικούνται από ένα γενάρχη-βασιλιά, περιστοιχιζόμενο από ένα συμβούλιο. Κύρια ασχολία των κατοίκων είναι η κτηνοτροφία, η οποία δεν απαιτεί μεγάλες μετακινήσεις, χάρη στο πλούσιο ανάγλυφο της περιοχής. Οι ίδιοι οι Ορέστες στα 500 π.Χ. χαρακτηρίζονται ως «ἔθνος Μολοσσικόν», από τον γεωγράφο Εκαταίο, δηλαδή ως ένα από τα Ηπειρωτικά ελληνικά φύλα που κατοικούσαν στα δυτικά και τα ανατολικά της βόρειας Πίνδου.
Οι ανασκαφικές έρευνες σε νεκροταφεία αυτής της περιόδου, κυρίως στο συνοικισμό Νταηλάκη Καστοριάς από το 1997 και εξής, αλλά και σε θέσεις, όπως η Κρεπενή Μαυροχωρίου και η Φωτεινή, έρχονται να συμπληρώσουν τις γνώσεις μας για το χρονικό διάστημα από το 800 ως το 550 π.Χ. Στην ενότητα περιλαμβάνεται πληθώρα αντικειμένων, κυρίως κτερισμάτων που συντρόφευαν τους νεκρούς, χαρακτηριστικά παραδείγματα τόσο της τέχνης, όσο και της αισθητικής και του τρόπου ζωής των Ορεστών, όπως κοσμήματα, όπλα, πήλινα και μεταλλικά σκεύη κ.ο.κ.
Ενότητα 2: Το Βασίλειο της Ορεστίδος (6ος αι. π.Χ.)
Η εικόνα της λιτοδίαιτης κοινωνίας που επικοινωνεί μόνο με τους άμεσους γείτονές της, διαφοροποιείται στα μέσα του 6ουαιώνα π.Χ. Με την ίδρυση της Απολλωνίας, αποικίας της Κορίνθου στην ακτή της Αδριατικής, εγκαινιάζεται ένας χερσαίος εμπορικός δρόμος ως την πόλη Λυχνιδό (στη σημερινή λίμνη Αχρίδα) και τα γειτονικά της μεταλλεία αργύρου στο Δαμάστιο και βορειότερα. Η πλειονότητα των ερευνητών πιστεύει ότι οι Κορίνθιοι ανταλλάσουν προϊόντα πολυτελείας και μεταλλικά σκεύη δικής τους κατασκευής με τον άργυρο, πρώτη ύλη απαραίτητη για την παραγωγή του νομίσματός τους. Για τη διασφάλιση των εμπορικών οδών συνάπτουν συμφωνίες με ορισμένους από τους τοπικούς ηγεμόνες, οι οποίοι αναβαθμίζονται, αποκτούν στρατιωτική δύναμη και αργά ή γρήγορα μετατρέπονται σε βασιλείς. Με αυτό τον τρόπο δημιουργούνται κατά τον 6ο αιώνα π.Χ. και τα βασίλεια της Άνω (ορεινής) Μακεδονίας, ένα από τα οποία είναι και αυτό της Ορεστίδος. Τα εκθέματα της ενότητας αντικατοπτρίζουν τις αλλαγές αυτές και επιβεβαιώνουν την αυξημένη επικοινωνία μεταξύ των πόλεων, αποτέλεσμα του εμπορίου. Στις πέντε θεματικές προθήκες, ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να μελετήσει τις επιτύμβιες στήλες, οι οποίες παρέχουν ανεκτίμητες πληροφορίες για την ονοματολογία και την τοπογραφία της Ορεστίδος των κλασικών χρόνων, καθώς και για πολιτιστικά χαρακτηριστικά τους, τα οποία μοιράζονταν κοινά με τους πληθυσμούς της νότιας Ελλάδος, τις αντιλήψεις τους για τη ζωή και το θάνατο.
Επιπλέον, μπορεί να θαυμάσει αντικείμενα που σχετίζονται με τον στρατιωτικό εξοπλισμό και την άθληση, πήλινα αγγεία τοπικών εργαστηρίων, αλλά και από την Αττική, σφραγίδες και κοσμήματα.
Ενότητα 3: Η Ορεστίδα στο Βασίλειο των Μακεδόνων (359-200 π.Χ.)
Η στρατιωτική δύναμη και οι συμμαχίες των Ορεστών, άλλοτε με τους Μολοσσούς και άλλοτε με τους Μακεδόνες, δε στάθηκαν ικανές να ανακόψουν τις επιδρομές των Ιλλυριών, οι οποίοι το 359 π.Χ. εξολοθρεύουν το στρατό των Μακεδόνων και το βασιλιά τους, Περδίκκα Γ΄. Αυτή η καταστροφή, όμως, οδηγεί στον θρόνο τον Φίλιππο Β΄, που ανασυγκροτεί τον στρατό, νικά τους Ιλλυριούς και ενσωματώνει στο κράτος του την Άνω Μακεδονία. Οι τοπικοί βασιλείς υποβιβάζονται σε στρατηγούς του Φιλίππου και διασφαλίζουν τις περιοχές τους από τους Ιλλυριούς. Οι σκληροτράχηλοι μαχητές της Ορεστίδος ανταλλάσσουν τα όπλα τους με τον νέο οπλισμό της μακεδονικής φάλαγγας. Μαζί με τους Λυγκηστές, από την περιοχή του Νομού Φλώρινας, σχηματίζουν μία τάξη με δύναμη 1500 ανδρών στη φάλαγγα του Αλέξανδρου και φτάνουν ως τον ποταμό Ινδό! Επικεφαλής αυτής της τάξης ορίζεται ο Περδίκκας, γιος του τελευταίου βασιλιά της Ορεστίδος, Ορόντου, ενώ ο αδερφός του Περδίκκα, Αλκέτας, αποκτά υψηλά αξιώματα κατά την εκστρατεία της Ασίας. Μετά το θάνατο του Αλέξανδρου το 322 π.Χ., ο Περδίκκας ορίζεται επιμελητής της βασιλείας και διοικητής της Ασίας και της Αιγύπτου. Ο διακεκριμένος στρατηγός Κρατερός, επίσης από την Ορεστίδα, ορίζεται προστάτης των βασιλέων Φιλίππου Αρριδαίου και Αλέξανδρου Δ΄. Κατά τα επόμενα 120 χρόνια, η Ορεστίδα βρίσκεται συχνά στο επίκεντρο των συγκρούσεων των Διαδόχων, ενώ δέχεται επιθέσεις από τους Ιλλυριούς και τους Δαρδάνους, μέχρι την υποταγή της στους Ρωμαίους το 200 π.Χ.. Κατά τη διάρκεια του 3ου αιώνα π.Χ. (σύμφωνα με αφιερωματική επιγραφή από τη Δήλο) ιδρύεται το Κοινό των Ορεστών, ένας αυτοδιοικητικός μηχανισμός στον οποίο οι αντιπρόσωποι των πόλεων και των κοινοτήτων εξέταζαν τοπικά ζητήματα και εκπροσωπούσαν τους Ορέστες στις εξωτερικές τους σχέσεις.
Η ενότητα παρουσιάζει τη μακεδονική σάρισα και τη φαλαγγίτικη ασπίδα με το όνομα του βασιλιά της Παιονίας, καθώς και επιτάφια μνημεία από την ευρύτερη περιοχή της Καστοριάς.
Ενότητα 4: Η ελεύθερη Ορεστίδα στο ρωμαϊκό κράτος
Κατά το 200 π.Χ. ο ρωμαϊκός στρατός με επικεφαλής τον Σουλπίκιο Γάλβα αποσπά την Ορεστίδα από το βασίλειο της Μακεδονίας και την κηρύσσει «ελεύθερη», δηλαδή περιοχή με ιδιαίτερα προνόμια. Έτσι, η Ορεστίδα δεν υπάγεται στη νέα επαρχία της Μακεδονίας και το Κοινό των Ορεστών συνεχίζει τη λειτουργία του, με μικρούς περιορισμούς στις πολιτικές του αρμοδιότητες. Καμία ρωμαϊκή επαρχία δεν ιδρύεται στα εδάφη της, ούτε έχουν ως τώρα αποκαλυφθεί λατινικές επιγραφές. Στα μνημεία εξακολουθούν να κυριαρχούν οι ελληνικές επιγραφές και τα ελληνικά ονόματα, αλλά και η λατρεία των ελληνικών θεοτήτων. Επιπλέον, από τα χρόνια του αυτοκράτορα Αυγούστου και εξής, η μακροχρόνια ρωμαϊκή ειρήνη οδηγεί σε νέα οικονομική ανάπτυξη. Τα ανασκαφικά ευρήματα στην παραποτάμια περιοχή περιλαμβάνουν πλούσιες επαύλεις με ιδιωτικά θερμά λουτρά, κτιστά ταφικά μνημεία και δημόσια κτήρια. Οι βαρβαρικές επιδρομές μετά το 250 μ.Χ. ανακόπτουν αυτή την ανάπτυξη και οδηγούν τον πληθυσμό σε λίγες, οχυρωμένες πόλεις, όπως είναι η Διοκλητιανούπολη.